Foto's: Ola Kwiatkowska - www.elenaiarts.org
"Hoe kan iemand zijn eigen buur ombrengen?" - "Wie is de architect van deze genocide?" - "Waarom greep niemand in?
Met deze vragen vullen we zonder moeite de hele middag. We vinden vast iets over de president, over de rol van de VN, over onze toenmalige minister van defensie, over mijn rol als militair en ongetwijfeld ook over de Rwandezen zelf. Om dan te eindigen zonder verklaring.
Want aan welke uitleg heb ik genoeg om te begrijpen dat een echtgenoot zijn eigen vrouw doodt omdat zij Tutsi is en hij Hutu. Elke verklaring laat mij achter in de illusie dat ik het begrijp. Met een bijgeloof als: "Daarom is het hun eigen schuld." of "Daarom kan dit bij ons nooit meer gebeuren."
We zijn allemaal betrokken. Als slachtoffer, als dader, als kinderen, als held, als toeschouwer, als vriend, als diegene die er niks over wil horen, als partners, als familie... en elke rol heeft betekenis.
Deze tragiek is wat mij bindt. Ik kan hier schuld of spijt in zoeken, maar dat brengt niemand terug. De getuigenissen van Juliette, Alice, Levine, Emanuel, Josephine ... ze laten mij achter zonder enige referentie van goed of kwaad.
Bernie Glassman nodigde mij uit om ook te getuigen. Ik beloofde Bernie het op z'n minst te willen proberen. Na mijn getuigenis dankt Dora Urujeni mij namens het Rwandese volk. Mijn korte getuigenis bleek een betekenis te hebben voor de Rwandezen die ik nooit had gezien. De volgende dag stond Josiane bij mij met een bosje zelf geplukte bloemen. Levine wilde persé met mij op de foto en Pauline nodigde mij uit op Paaszondag in haar kerk.
In gedachte was ik niet alleen. Met mij waren mijn vrouw en kinderen die in België achterbleven. De dankbaarheid van Dora is ook aan hen en aan alle leden van de Brigade Para Commando. In 1994 stonden we in Kigali en waren bereid elk gevaar te trotseren. Van deze opdracht werden wij weerhouden. Wat ons rest is de moed te vinden om deze herinnering te dragen.
En daarom hebben onze getuigenissen betekenis voor de mensen om ons heen en ook de mensen die er niet meer zijn. Collega's op het werk, thuis, op school, ... en mensen ver weg in Rwanda.
In het massagraf van Murambi rusten vijftigduizend mensen.
Tijdens onze meditatie bij het massagraf van Murambi zaten we niet in stilte. We lazen de namen van de doden hardop voor. Op weg naar het massagraf vroeg ik Levine mij de te helpen met de juiste uitspraak van de familienamen. Bij de eerste vijf namen moest ik telkens opnieuw dezelfde familienaam herhalen. Een heel gezin.
- KAREGEYA
- Jonas
- Marie
- Rukara
- Poku
- Rudunyuri
Ik heb mijn namen aangevuld met de namen van onze tien voormalige collega's die in Kigali werden vermoord. Ik las hun namen uit respect voor wie zij waren en als teken van verbondenheid met hen, met U en met mezelf.